Over stress
- Gegevens
- Hoofdcategorie: termen en definities
- Gemaakt op dinsdag 08 januari 2013 22:32
- Laatst bijgewerkt op zondag 19 januari 2020 14:55
- Gepubliceerd op dinsdag 08 januari 2013 22:32
- Hits: 6785
Onderschat stress nooit
In de loop van mijn carrière als psycholoog in een klinisch psychiatrische setting, heb ik de invloed van stress op het leven en gedrag van patiënten, vaak onderschat. Hierdoor heb ik patiënten en ook dierbaren schromelijk tekort gedaan.Berouw komt meestal na de zonde. Gelukkig heb ik, nadat ik van heel dichtbij meegemaakt hoe verwoestend stress kan zijn in iemands leven, mijn onderschatting en vooroordelen over stress bij het oud vuil gezet. Daarna heb ik hopelijk toch nog iets goed kunnen maken tegenover patiënten en mensen die kwetsbaar zijn voor stress. Misschien herkent u iets in een of meerdere van de volgende situaties.
Opnameafdelingen van psychiatrische ziekenhuizen, zijn de meest onrustige, afdelingen met incidenten zoals agressie, suïcide pogingen en geslaagde suïcides. Patiënten worden vaak tegen hun wil, in verwarde toestand opgenomen, rechtstreeks uit een politiecel of de thuissituatie. De binnenkomst eindigt vaak in een isoleercel met een tranquillizer injectie in hun bil. Ondanks de stressvolle opname en de periode voorafgaand aan de opname blijken er daarna in de opname afdeling meer incidenten voor te komen in plaats van minder.
Een bekend fenomeen in de klinische psychiatrie is de zo nodig medicatie. Dat is meestal extra kalmerende medicatie die gegeven kan worden wanneer een patiënt het moeilijk heeft. Nu is het zo dat patiënten die kwetsbaar zijn voor psychose ondanks alle medicatie zich altijd onder spanning voelen staan. Die zogenaamde zo nodig medicatie wordt dus standaard gevraagd, geëist of wat dan ook. Verpleegkundigen die een inschatting moeten maken over of de medicatie wel of niet gegeven dient te worden, lopen hier dagelijks tegenaan.
Een patiënte kwam mij vragen haar over te plaatsen naar een andere afdeling. Ik wilde haar beweegredenen weten. Dat was duidelijk teveel gevraagd. Zij raakte geïrriteerd en riep boos: : "u ruikt naar poep" Mijn reactie van destijds dat ik in plaats van mee te gaan met haar wens, naar beweegredenen bleef vissen en uiteindelijk haar niet steunde, zorgde er duidelijk voor dat deze patiënte geagiteerd raakte. Het aanvankelijke contact met haar was, hierna duidelijk verbroken. Zij schoot niets op met haar verzoek en ik ook niet.
Een ander moment wilde een patiënte mij niet langer meer als psycholoog. Opnieuw viste ik naar beweegredenen en ging niet mee met dit verzoek. Collega's die ik raadpleegde adviseerden dit verzoek simpelweg af te wimpelen. Zij hadden het al druk genoeg. Het is helder dat dit mijn behandelrelatie met haar niet ten goede kwam.
Een ander klassiek voorbeeld was dat bijna iedere nieuw opgenomen patiënt mij de vraag stelde:"Hoe lang moet ik hier zijn?" Pas na een hele tijd kwam ik er achter dat het beste antwoord voor patiënten altijd is: "Zolang als u het nodig vindt." Elk ander antwoord leidde tot een toename van spanning, frustratie, opgewondenheid, agitatie of boosheid. Antwoorden zoals: "Wanneer het weer beter met u gaat", "wanneer u weer voor u zelf kunt zorgen" en nog erger; een concrete behandelduur schatten, bijvoorbeeld: "Ik denk ongeveer 3 maanden", joegen patiënten compleet in de gordijnen. Had ik de stress bij deze patiënten kunnen voorkomen door mee te gaan in hun wensen? Anders gezegd moet je altijd meegaan in alle verzoeken die je van patiënten met een psychiatrisch probleem krijgt? . Alleen om een stress reactie te voorkomen? Het helpt in ieder geval wanneer je een patiënt met een verzoek serieus neemt. Een u vraagt wij leveren houding is nooit verkeerd. Nog beter is het patiënten heel serieus te nemen wanneer zij een verzoek hebben. Doordat mensen met een psychiatrisch probleem heel kwetsbaar zijn voor stress, hebben zij heel grote antennes voor afwijzing en niet serieus nemen. Zeg maar dat zij door de vele slechte ervaringen in het verleden , een terecht wantrouwen hebben opgebouwd naar "hulpverleners".
Vooroordelen over Stress
Vooroordelen over stress, die er op wijzen dat iemand niet begrijpt wat stress doet bij iemand die lijdt aan een stress stoornis, blijken uit opmerkingen zoals: - Stress? Dat is toch geen probleem? Een beetje spanning kan best lekker zijn.- Wij gaan gezellig kerst-, een feestje vieren, of samen op vakantie, dan ontstressen wij helemaal.
- Wanneer je je ziek voelt ga je toch naar de dokter?
- Wat zie je er goed uit!
- Kom eens van dat bed af.
- Van dat schreeuwen en intimideren van jou ben ik niet gediend.
- Ik weet een hele goede therapie voor je trauma.
- Ga eens op tijd op bed.
- Probeer wat minder bier te drinken of te blowen. Zo kan ik nog een hele tijd doorgaan. Probeert u zich echter eens te realiseren dat iemand deze dingen zegt tegen u zegt ter wijl u.....
al lange tijd lijdt aan slapeloze nachten. U zich suf slikt aan de slaapmedicatie, weinig fut heeft en er niets uit uw handen komt. U piekert over uw mislukkingen, maakt zich zorgen over uw gezondheid. Kwaaltjes zijn kwellingen zoals hoofdpijn die maar niet over te gaat of keren telkens terug. Wanneer u geen middelen neemt zoals Oxazepam, of Temazepam of zelfmedicatie zoals blowen of GHB voelt u zich rusteloos, wordt overvallen door hartkloppingen en geniet u niet meer van het leven. Sterker u verafschuwt uw leven. Wanneer iemand een grapje over u maakt, voelt u zich gekrenkt. Goedbedoelde adviezen van anderen ziet u als bemoeizucht. U heeft niet echt belangstelling meer voor de mensen om u heen. U voelt machteloosheid wanneer u verandering overweegt. De dokter kan ondanks onderzoek niets vinden. "Overspannen?" is de eerste verlegenheids diagnose van de dokter. "Overspannen!..." toen dat de eerste keer gezegd werd schrok u zich het apelazarus en tegelijkertijd was u misschien ook kwaad op die dokters die wanneer ze niet meteen iets kunnen vinden maar zeggen dat het tussen de oren zit. Het kan echter ook zijn dat u opgelucht was omdat je dat zelf ook al vermoedde maar nog niet voor uzelf wilde toegeven. Nu heeft het beestje in ieder geval een naam. Overspannen; daar praat u liever niet over met uw vrienden en familie. Misschien bent u echter toevallig die uitzondering, dat open boek en heeft u geen moeite zich kwetsbaar op te stellen. Veel mensen - en zeker psychiatrische patiënten of mensen met een traumatisch verleden - die om welke reden dan ook heel kwetsbaar zijn voor stress, schamen zichzelf diep. Het laatste wat ze zouden durven doen, is hierover praten met anderen of anderen lastig vallen met dit soort problemen. En.. Wat dacht u van de vooroordelen zie hierboven.
Een nadere aanduiding van stressreacties
Tienduizenden personen per jaar raken door stressreacties uit het arbeidsproces. Jaarlijks is er hierdoor een verlies van vele miljarden voor de economie.Bij 50% van alle personen die in de WIA en WAJONG terecht komen vormt een stress reactie de achtergrond. Allerlei kwalen kunnen verband houden met of zelfs het gevolg zijn van deze stressreacties. Een stressreactie kan overgaan in "burnout", "depressie" , "psychose", "hoge bloeddruk", hoofdpijn, "hartkwalen", "maagklachten", en zelfs "kanker". Een aantal personen zoekt vanwege de grote spanning die werkdruk of een life event kan oproepen een escape in bijvoorbeeld misbruik van drank of drugs, gokken of een buitenechtelijke relatie. Belangrijke verschillen tussen overspannen patiënten, depressieve patiënten en patiënten met een stress-stoornis zoals PTSS, zijn, dat de klachten van mensen met overspannenheid geleidelijk ontstaan door bijvoorbeeld langdurige overbelasting en onderwaardering.PTSS "kan" worden uitgelokt door belastende en traumatische gebeurtenissen zoals betrokken zijn bij een ramp (vliegtuigramp, natuurramp), ernstige mishandeling, confrontatie met vuurwapens, zwaar lichamelijk letsel, incest, verkrachting, aanranding, gijzeling, brand, het verongelukken van een geliefde). Een stress stoornis kan ook worden uitgelokt door een zogenaamde "major life event". Omdat een major life event iedereen wel eens overkomt en de meeste mensen het zonder problemen doorstaan, is dat waarschijnlijk ook een van de redenen van de vooroordelen die er heersen ten opzichte van patiënten met een stressstoornis.
Bij personen met een stress stoornis vallen met name op: verhoogde waakzaamheid, heftige schrikreacties, psychische en lichamelijke reacties bij gebeurtenissen die lijken op een traumatische gebeurtenissen, herbelevingen van de gebeurtenissen die zich voortdurend opdringen, geheugenverlies voor delen van het trauma terwijl het geheugen normaal functioneert, nachtmerries en gevoelens van vervreemding. Complicerend is dat stressreacties niet altijd onmiddellijk op een traumatische gebeurtenis volgen. Er zijn mensen die concentratiekampen hebben overleefd en de meest afschuwelijke dingen hebben doorstaan en hierna "gewoon" doorgingen met hun leven. Toen het werk er echter opzat, de kinderen het huis uit, begonnen de slapeloze nachten enzovoort. Hun stressreactie trad pas op 30 tot 40 jaar en langer na dato. Pas na enige tijd wordt dan duidelijk, dat deze stressreactie een reactie is op het bijna door iedereen vergeten trauma, behalve door het slachtoffer zelf. Pas in de late jaren tachtig en begin jaren negentig vroegen velen slachtoffers van concentratiekampen en jappenkampen op allerlei manieren aandacht voor hun trauma's en volgde voor het eerst een bescheiden late maatschappelijke erkenning en delging van deze trauma's.
Tegenwoordig wordt ook algemeen erkend dat kinderen van slachtoffers van concentratiekampen reacties kunnen vertonen die sterk op overspannenheid kunnen lijken. We spreken dan van tweede generatie slachtoffers. Patiënten die lijden aan een depressie hebben geen voorgeschiedenis van overbelasting. Ook is er niet noodzakelijkerwijs een belastende gebeurtenis nodig om een depressie te doen ontstaan. Depressie is te vergelijken met een natuurverschijnsel dat komt en gaat zonder aanwijsbare oorzaak of uitlokking. Het voorbeeld van de concentratiekamp slachtoffers illustreert dat iedereen kan bezwijken onder stress als de draaglast maar zwaar genoeg is. Iedereen heeft uiteindelijk een achilleshiel in zijn pantser van onkwetsbaarheid. Onder hen waren personen die grote bedrijven hebben opgebouwd en in staat waren 80 uur per week onder druk te werken. Ondanks dat posttraumatisch stress stoornissen meer bekendheid en erkenning genieten kunnen ook nu nog regelmatig de reacties van slachtoffers miskend worden en aangezien worden voor stressreacties die iedereen wel eens heeft of overspannenheid. Met name de omgeving van iemand die lijdt aan een stressstoornis is geneigd het traumatische wat hun geliefden overkomt, snel te "vergeten". Slachtoffers van stress horen verwijten zoals "Zit niet zo te "stressen" en worden aanmoedigt flink te zijn en vooral niet te zeuren. Het bovenstaande in aanmerking genomen, lijkt het niet zo te zijn dat sommige mensen van nature niet tegen stress kunnen. Er moet een trauma aan voorafgegaan zijn. Verder is het zo dat een aantal psychiatrische ziektes zoals een psychotische stoornis, mensen kwetsbaarder doet zijn voor stress. Belangrijk is dat er omstandigheden zijn die beschermen tegen stress. Wanneer mensen tijd en energie steken in activiteiten die hun verbondenheid met anderen bevestigen. Dat kan bijvoorbeeld door voor je buurvrouw die slecht ter been is, haar hond uit te laten. Wanneer mensen zichzelf kunnen verwerkelijken en een goede band voelen met belangrijke anderen in hun omgeving krijgen hierdoor als het ware nieuwe energie(Draagkracht), Belangrijk hierbij is dat mensen zich voor anderen inzetten vanuit hun gevoel van verbondenheid. Mensen die handelen vanuit het voor wat hoort wat principe echter zullen juist eerder stress voelen en opgebrand raken wanneer hun verwachtingen steeds maar niet bewaarheid worden. Verbondenheid werkt wederkerig
Van Yperen en Baving(1999) ontdekte, dat de kans op burnout verschijnselen afnam, wanneer behalve met met de invloed van een hoge werklast en geringe regelruimte, rekening gehouden werd met de ondersteuning, lees; verbondenheid collega's/leidinggevenden, sociaal dan wel praktisch.
Wat is het wanneer iemand niet tegen stress kan?
Ellendig. Dat is het juiste woord want het dagelijkse leven is een hel.Wij hebben het hier niet niet over examenvrees, podiumvrees, positieve of negatieve faalangst. De eerder genoemde suggestie van de dokter:Overspannenheid, komt in de buurt en ook een burn out lijkt op wat u doormaakt. Alleen kunnen burn out en overspannenheid met een deskundige begeleiding overwonnen worden en dat gebeurt dan ook.
Wij praten hier over een stress-stoornis. Een stress stoornis ontstaat vaak na een ondergaan trauma. Bij trauma denk je aan oorlog, overvallen worden, mishandeling, bedreiging. Echter ook veel psychiatrische stoornissen zoals een ondergane psychose en depressie veroorzaken stress stoornissen. Hierboven staan al belangrijke symptomen genoemd die wijzen op een stress stoornis.
Laat ik ze nog eens opnoemen en verduidelijken:
De mensen in de directe omgeving van iemand die lijdt aan een stress stoornis, wrijven in het begin hun ogen uit van verbazing. Is dit nu Jan de onverschrokken politieman of special force die voor de duvel nog niet bang was? Heeft die lieve zachtaardige Jan, gisteren echt, out of the blue de woning van zijn gezin vernield?
Uiterlijk zie je weinig Hij ziet er blozend van gezondheid uit. Wel kijkt hij wat verwezen, verbaasd uit zijn ogen "gisteren was hij zo lief toen ik hem in de bus sprak." U als Jan met de stress stoornis gelooft het zelf ook niet en denkt in het begin alleen maar: "morgen gaat de beuk er weer in." Morgen wordt echter volgende week, wordt over twee weken, over een maand, enkele maanden. U blijft kerngezond uitzien maar u bent niet meer degene die u was. Nee u bent niet dement aan het worden. Uw brein werkt zelfs op volle toeren. Intussen duurt het al zo lang dat u al jaren meer naar uw werk bent terugkeert.
U normale dagelijkse leven bestaat niet meer. Vergeet studie, werk, vergeet getrouwd zijn, vergeet vader of kind zijn, vergeet vrienden, vergeet zelfzorg, zorg voor omgeving. elk onderdeel van uw leven wordt aangetast en besmet door die verschrikkelijke stress. Niet alleen echter uw leven bestaat niet meer. Het leven van uw gezin voor zover u daar nog woont is ook in een continue staat van pompen of verzuipen.
Patiënten met een stress stoornis zijn heel veel kwijtgeraakt. Misschien is hun partner, gezin, vader en moeder er nog wel maar eigenlijk zijn ze er niet meer want hun leven wordt volledig in beslag genomen door: nachtmerries. ernstige slaapproblemen, depressie, overwegingen er een einde aan te maken, woede uitbarstingen, ernstige onrustige gevoelens,, overdreven waakzaamheid, prikkelbaarheid, schrikachtigheid, concentratieproblemen, isolement, vermijdingsgedrag, in verreweg de meeste gevallen is er een vorm van afhankelijkheid van middelen. Deze middelen worden voor een belangrijk deel door de dokter voorgeschreven en voor een ander deel zijn het illegale middelen en vergeet vooral nicotine en alcohol niet. Zoals bekend is afhankelijkheid van middelen alleen al een ernstige kwaal. In de psychiatrie wordt dan gesproken over een dubbele diagnose maar eigenlijk is het een drievoudige diagnose wanneer wij spreken van een psychose, een stress stoornis en afhankelijkheid van middelen.
Met zoveel schade en ellende zou u het mededogen van anderen mogen verwachten. Immers wanneer u zou lijden aan kanker, wanneer u uw been breekt of het kwijtraakt, uw rikketik problemen geeft of uw partner overlijdt worden alle hulptroepen ingeschakeld en zo niet zorgt u zelf voor hulp.
Niet dus wanneer u lijdt aan een stressstoornis:
Er wordt laatdunkend over u gesproken: "Het zit tussen zijn oren" of anders gezegd: inbeelding, aanstelleritis of een vorm van hysterie. "Laat hij zich vermannen". Wanneer er niet laatdunkend over u gesproken wordt en er aanvankelijk belangstelling en interesse getoond wordt, verdwijnt deze als sneeuw voor de zon wanneer men er niet in slaagt u uit bed te praten of wanneer u de telefoon nooit meer opneemt of uw deur openmaakt. Of anders verdwijnt het mededogen van uw omgeving wanneer ze kennis gemaakt hebben met uw woedeaanvallen.
Er zijn maar weinig mensen en helaas ook zijn de hulpverleners schaars die weten hoe ze met iemand moeten omgaan die aan een stress stoornis lijdt, laat staan behandelen.
Ja u bent ook bang voor een aansteller versleten te worden. Er is sprake van schaamte. Onwetendheid bij anderen en ook bij u over uw probleem. Onwetendheid gaat, helaas vaak gepaard met ontkenning. En ontkenning kan heel erg lang duren. Iemand met een stress stoornis zal eerder verslaafd raken aan slaapmedicatie. Immers het niet kunnen slapen, snapt hij en erkent hij en hij zal de huisarts onder druk zetten slaapmedicatie voor te schrijven. Ook slaapmedicatie lost een stress stoornis niet op. Alle andere middelen trouwens ook niet, al bieden kunnen zij wel een gevoel van ontspanning en vergetelheid teweeg brengen.
Uw eigen oordeel?
Wanneer u lijdt aan een stress stoornis is uw eigen oordeel is vaak harder dan het oordeel van anderen. Misschien heeft u een hekel aan u zelf gekregen omdat u niet in staat bent om u als Baron von Münchhausen bij de haren uit dit moeras van zelfmedelijden en zelfhaat te trekken. Zelfhaat bij patiënten die lijden aan een stress stoornis gaat vaak hand in hand. Uw vader is professor in de fysica, uw moeder is een beroemd pianiste, uw jongere zus is psychiater en uw oudere broer is wiskundige. U lijdt aan een stress stoornis en bent in een ernstig dip vol zelfverwijt dat u de verwachtingen niet heeft kunnen waarmaken. U begrijpt en accepteert niet dat een kleine gebeurtenis zoals gisteren, toen u uw sleutel van de voordeur van uw woning kwijtraakte, u volledig als een veertje heeft weggeblazen. Tegelijkertijd kruipt u steeds verder in uw schulp en vermijdt de gewone dingen des levens.Het kan zijn dat u uw stress stoornis keihard ontkent. Uw eigen oordeel is echter als een kras in een langspeelplaat. Het zit u al jaren in de weg.
De behandeling van patiënten met een stress stoornis
Wanneer bij de hulpverleners duidelijk is dat u aan lijdt aan een stress stoornis, dienen zij zich te realiseren dat u vaak de laatste bent om uzelf te realiseren dat u lijdt aan een stress stoornis. Dan hebben wij het nog niet over acceptatie.Met name militairen, verpleegkundigen en politie agenten, hebben moeite met het accepteren van een stress stoornis. Stress hoort bij het werk van deze beroepen. Er wordt blind van uitgegaan dat de opgeleide en ervaren militairen, verpleegkundigen en politiemensen tegen stress kunnen. "Dat hoort bij het werk." Ik kan u de patiënt weliswaar adviseren dat er adequate behandelingen zijn voor stress stoornissen zoals CGT en EMDR maar dat betekent nog lang niet dat u beseft en accepteert dat u lijdt aan een stress stoornis. U erkent wel dat u last heeft van slaapstoornissen, een kort lontje, overcompenserend stoer doen om maar uw angst en onrust te verbloemen. Wanneer het tegen zit, zoals laatst, toen u uw betaalpas niet kon vinden, raakt u vreselijk overstuur en woedend. U komt wel weer tot rust maar dat heeft telkens zijn tijd nodig.
Ondanks dat ik veel patiënten redelijk succesvol heb behandeld met EMDR, waren er ook veel patiënten die behandeling afwezen. Daarbij komt dat ook wanneer u eindelijk besluit voor een behandeling van uw stress stoornis dat u waarschijnlijk op een wachtlijst van een jaar komt en in een jaar kan veel gebeuren, waardoor het nog langer duurt voor u behandeld wordt. Voor de hulpverlener betekent dat deze tijdens contacten met een patiënt die lijdt aan een stress stoornis, heel rustig aan moet doen want anders breekt het contactlijntje. Belangrijk is dat de hulpverlener zich niet moet laten hinderen door verwachtingen en doelen maar eerst en vooral en altijd vanuit verbondenheid. Hij dient zich af te vragen: "Wat verbindt mij met een patiënt die snel onder stress bezwijkt en moord en brand schreeuwt?" Een schip in nood, biedt je een veilige haven. Daartoe dient de hulpverlener zich af te vragen: "Hoe kan ik deze patiënt veiligheid bieden?" Voor een deel zal de patiënt dat zelf kenbaar maken. Zie hierboven mijn patiënte die mij vroeg haar over te plaatsen naar een andere afdeling of die patiënte die mij niet meer als behandelaar wilde. Het bieden van een andere afdeling bij de ene patiënte en terugtreden als behandelaar bij de andere patiënte zouden de eerste reddingsboeien kunnen zijn om naar deze patiëntes te gooien. Een stressreactie van een patiënt kan ook de behandelaar/hulpverlener onrustig maken. De stress werkt als een besmetting. Het kan zijn dat een patiënt in zijn wanhoop/angst/onrust schreeuwt en daardoor bedreigend overkomt. Wanneer je je als arts hulpverlener bedreigt voelt, weet je zeker dat je besmet bent door de stressreactie van de patiënt. Je dient dit van je af te zetten. De patiënt is gestrest, voelt zich bedreigt en heeft er niets aan wanneer de hulpverlener ook in de stress schiet.
Feitelijk is de patiënt in nood. Mogelijk weet je al waarvoor de patiënt bang is of hoe het komt dat deze zich bedreigt voelt. Neem deze angst dan weg. Wanneer de patiënt meer medicatie wil geef deze dan. Wanneer je iets gezegd hebt waardoor de patiënt uit zijn evenwicht is geraakt, erken dan dat je onderdeel bent van het probleem. "ík heb net gezegd dat je altijd je zin wil hebben. Dat was verkeerd daarin ging ik veel te ver". Enfin als hulpverlener heb je waarschijnlijk andere dingen meegemaakt.
Bespreek je ervaring eens met collega's waarbij je in gedachten houdt, in hoeverre jij onderdeel was van het incident/probleem met de patiënt. Wanneer je het tijdens een confrontatie met een patiënt niet meer weet, kun je als laatste redmiddel nog altijd de patiënt verzoeken zich even terug te trekken om tot rust te komen of zelf weggaan uit de situatie. Vergeet dan echter niet later na te gaan wat het was wat de patiënt zo onrustig maakte en of je daar een helpende hand in kunt bieden.
Een verpleegkundige arts of psycholoog kan veel leren door in zich op te nemen hoe patiënten in een klinische setting met elkaar omgaan. Vaak heb ik mij verbaasd hoe patiënten onderling met elkaar omgaan wanneer een van hen overvallen wordt door onrust, onmacht en woede. Er is sprake van uitgesproken en onuitgesproken verbondenheid. Zij accepteren het zonder te oordelen als een regenbui.
Literatuurlijst:
Meer doen in minder tijd 19 tips voor time management. Management Support Magazine, januari/februari 1999.Daniel Goleman (1996). Emotionele intelligentie Emoties als sleutel tot succes. Contact, Amsterdam/Antwerpen.
F. de Jonghe, J. Dekker, C. Goris (1997). Steun, Stress, Kracht en Kwetsbaarheid in de Psychiatrie. , Publicaties Psychiatrisch Ziekenhuis Amsterdam.
Kleber, R.J., Brom, D., Defares, P.B. (1986). Traumatische ervaringen gevolgen en verwerking. Swetz & Zeitlinger, Lisse.
M.W.M. Bosma, C.M.H. Hosman (1990). Preventie op waarde geschat Een studie naar de beïnvloedbaarheid van determinanten van de psychische gezondheid. , Bêta Boeken.
Monique, A.M. van Gennip&Ad J.J.M. Vingerhoets (1998).Zin en onzin van het begrip stressbestendigheid. Gedrag&Gezondheid, 5, 201-209.
Powell (1989). Stress hanteren en beter fuctioneren. Zomer & Keuning, Antwerpen.
Ruud Joppen, Willem Brand, Paul schreurs (1992). Teleac cursus:Omgaan met stress. Stichting TELEAC, Baarn. Smith, W. e.a. (1994).Posttraumatische stress-stoornis
N.W. van Yperen en H.H. Baving,(1999) Burnoutsymptomen bij verpleegkundigen: De relatie met werklast, regelruimte en sociale steun, Gedrag & Gezondheid, 27,nr.4.
Siang Yong Tan, MD1 and A Yip, MS2, Hans Selye (1907–1982): Founder of the stress theory, Singapore Medical Journalry, Apr; 59(4): 170–171. 2018
© Frank Strijthagen
