Liberman wat heb je er an?

Libermantraining, beoogt het aanleren van aanpassingsvaardigheden voor cliënten die een psychose hebben ondergaan. Deze vorm van training is onstaan als logisch vervolg op de vernieuwingen binnen de psychiatrie, die sinds de jaren zestig op gang gekomen zijn.
Historisch perspectief:
Mede door de invloed van publicaties, over de hospitaliserende effecten van grote psychiatrische ziekenhuizen (zie Asylums van Goffman, 1961), werden in de V.S. steeds meer psychiatrische cliënten buiten de psychiatrische ziekenhuizen geplaatst. In deze periode van overgang vielen veel psychiatrische cliënten tussen wal en schip. De maatschappelijke steunsystemen bleken, niet in staat iedereen adequaat op te vangen. Ziekenhuizen die afdelingen moesten sluiten en ambulante instituten, werkten catastrofaal langs elkaar heen bij de opvang van cliënten. Cliënten die voorheen jarenlang verbleven in psychiatrische ziekenhuizen, werden niet of nauwelijks voorbereid of begeleid bij hun terugkeer naar de maatschappij en bleven hierdoor letterlijk en figuurlijk in de kou staan. Sinds die tijd bevolken talloze psychotische haveloze zwervers de straten en gevangenissen van de grote steden van de V.S.
Cliënten die vanwege een doorgemaakte psychose, langdurig waren opgenomen, bleken grote aanpassingsproblemen te vertonen bij hun min of meer opgedrongen terugkeer in de maatschappij. Geen wonder want vele psychiatrische cliënten lijden na een psychose nu eenmaal vaak aan ernstige restverschijnselen zoals: initiatiefverlies, concentratieproblemen, geheugenproblemen, stressgevoeligheid, onrust, energieverlies, wanen en hallucinaties. Ex-psychiatrische cliënten hebben bovendien moeite hun medicatie voor de rest van hun leven te blijven slikken,. Dit is geen wonder gezien de niet geringe bijverschijnselen. Zij vinden het moeilijk een afspraak te maken met een hulpverlener. Zij vinden het nog moeilijker hulp te vragen bij vrienden of familie. Wanneer zij dan toch hulp vragen gebeurt dit vaak niet adequaat.Op den duur raken zij onthand en ontregeld. Aanleiding tot een ontregeling is bijvoorbeeld het zoekraken van een pin-pas. Als zij niet al opnieuw opnieuw onrustig en geagiteerd raken, vluchten zij in terugtrekgedrag, geven zich over aan hun hallucinaties, wanen etc.

Een effectieve begeleiding van psychiatrische cliënten naar buiten

In de loop van de jaren, is men in de V.S. noodgedwongen gaan zoeken naar een effectieve begeleiding van cliënten buiten de beschermde situatie van het psychiatrisch ziekenhuis. Een van de exponenten van deze ontwikkeling in de V.S. is Robert, Paul Liberman.
Liberman, hoogleraar in de psychiatrie aan de Universiteit van Californië te Los Angeles (UCLA), probeert cliënten die een psychose hebben ondergaan, te helpen, door hen te leren hoe zij zichzelf, -rekening houdend met hun ziekte- in de maatschappij kunnen handhaven.
Wat wil Liberman psychiatrische cliënten leren?
Liberman probeert psychiatrische cliënten een overlevingsstrategie te leren, waarbij cliënten praktische dingen leren zoals: informatie over hun ziekte en hoe je met de medicijnen die hierbij horen, moet omgaan. Belangrijk is ook dat Liberman cliënten leert, hoe ze de stress van alledag de baas kunnen blijven. Hoe pak je zo efficiënt mogelijk een probleem aan? Hoe schakel je familie, vrienden, helpers en hulpverleners hierbij in? Van welke hulpmiddelen kun je gebruik maken bij het oplossen van financiële perikelen, het vinden van werk, dag- en vrije tijdsbesteding?
Hoe werkt de Libermantraining?
Dit alles wordt aangeboden in hapklare brokken, zogenaamde cursus-modules waarin meteen praktisch zaken en praktisch handelen aan de orde komen aan de hand van dagelijks voorkomende problemen en mogelijke oplossingen. De te leren stof wordt in een bepaalde volgorde aangeboden
In elke Liberman bijeenkomst wordt systematisch gebruik gemaakt van zoveel mogelijk didactische technieken om een optimaal leerresultaat te bereiken. Een Liberman bijeenkomst, bestaat uit een inleiding door een trainer en videovoorbeelden die gevolgd worden door rollenspel. Dagelijkse problemen worden bijvoorbeeld toegelicht en uitgewerkt aan de hand van videvoorbeelden die worden gevolgd door vragen en rollenspel. Mogelijke problemen worden met behulp van vragen, formulieren en lijsten systematisch in kaart gebracht. cliënten leren hoe ze zichzelf kunnen observeren zichzelf en de anderen kunnen bekrachtigen en hierbij te vertrouwen op familie, helpers en hulpverleners
Waarom werkte men vroeger niet met Libermantraining?
Tot voor kort gebeurde er weinig op het gebied van psycho-educatie en training. Dit had voor een deel te maken met het feit dat veel hulpverleners na verloop van tijd tot de conclusie kwamen dat het leervermogen van cliënten die een psychose hebben doorgemaakt relatief gering is. Meer aandacht werd besteed aan het bieden van een beschermd/aangepast het woon- en werkmileu t.b.v. de cliënten.
Inmiddels worden de methoden van Liberman ook in Nederland toegepast. De "Stichting Liberman Modules" beijvert zich voor de vertaling in Het Nederlands en voor de invoering van deze manier van werken binnen de GGZ.

Heb je daar iets aan?

Een belangrijk voordeel van de Liberman modules is dat het een systematische bundeling is van ervaringskennis. Kennis die opgedaan is door het trainen van sociale vaardigheden bij cliënten met een psychose, kennis over bijwerkingen van antipsychotische medicatie en de terechte bezwaren die cliënten hiertegen hebben. Tegenwoordig is er ook een helder onderscheid tussen tussen symptomen van psychose en de blijvende restverschijnselen.
Te prijzen in de trainingsmethoden van Liberman is, dat men voor dat men aan een training begint, een pré-test maakt, waar het kennisniveau van bijwerkingen van medicijnen en waarschuwingssignalen die een terugval aankondigen, wordt gemeten. De training wordt afgesloten met een post-test. Dus je weet in ieder geval of je als deelnemer wat opgestoken hebt van de cursus. Belangrijker is, dat psychiatrische cliënten die een trainingsmodule van Liberman gevolgd hebben, de vaardigheden die ze geleerd hebben, in de praktijk ook toepassen en minder terugvallen in een psychose of depressie dan cliënten die een dergelijke training niet hebben gevolgd. Volgens de Nederlandse vertalers P. Bervoets c.s.(1997) van o.a. "Symptom Management module" van Liberman, zijn deze vormen van psychosociale behandeling stevig verankerd in empirisch onderzoek; tal van klinische onderzoeken in de Verenigde Staten, Italie, en Zwitserland wijzen uit dat mensen die bijvoorbeeld geschoold zijn in de vaardigheden voor zelfstandigheid en sociale omgang tot een betere maatschappelijke aanpassing komen en minder terugvallen. Dus dat zit wel goed zullen we maar zeggen.

Waar kun je de Liberman methode plaatsen, op het spectrum van de psychiatrie?

Nadat men met name in de V.S. tot het inzicht was gekomen dat het simpelweg opheffen van de custodiale en curatieve benadering niet werkte en meer ellende voor cliënten betekende dan men ooit had gedacht, begon men met het ontwikkelen vam een voorzieningen- pakket, waarin naast aandacht voor de medische zorg voor psychiatrische cliënten, ook de psycho- sociale benadering een steeds grotere aandacht verwierf. cliënten kwamen niet zelf naar de hulpverlening men moest een handreiking doen: de term outreachment raakte ingeburgerd naast andere termen zoals casmanagement, sociale vaardigheden, efficacy, copingstrategieën. Men bracht deze nieuwe ontwikkelingen samen samen onder de noemer rehabilitatie: het weer onderbrengen van de cliënt in zijn "habitas" ofwel woon/leef omgeving Globaal mondde dit uit in twee benaderingen van "rehabilitatie" te weten de probleemgerichte benadering van Liberman en de ontwikkelingsgerichte benadering van Anthony en Farkas(1979).

Van de probleemgerichte benadering van Liberman weten we inmiddels dat Liberman in zijn hoedanigheid als hoogleraar in de psychiatrie de gebreken van zijn pappenheimers al lang meent te kennen en daar als het ware een soort bijscholingscursus voor heeft bedacht.

De ontwikkelingsgerichte benadering van Anthony en Farkas lijkt minder pretentieus. Men poogt er samen met de cliënt achter zijn noden en behoeften te komen en hem te helpen hiervoor een oplossing te vinden. In vogelvlucht daarom enige informatie over de ontwikkelingsgerichte benadering van Anthony en Farkas.

(Farkas, Anthony, Cohen, 1989) beschreven de uitgangspunten van rehabilitatie als een soort credo:

Rehabilitatie is bedoeld de psychiatrische cliënt helpen zijn plaats in de gemeenschap te laten bepalen. Uitgangspunt zijn de doelen die de cliënt zelf stelt. Deze doelen liggen op het gebied van wonen, van het leggen van contacten en van opleiding en werk. Een casemanager helpt cliënten bij het opstellen en uitvoeren van een rehabilitatieplan. Deze case manager begeleidt de cliënt uiteindelijk naar de plekken van eigen keuze.
Werkwijze:
De vaardigheden van de psychiatrische rehabilitatie, betreffen het aangaan van een partnerschap tussen de hulpverlener en de consument, het helpen van de persoon om een rol en omgeving te kiezen waarin hij graag wil werken, wonen of leren en ontdekken welke vaardigheden leiden tot succes en voldoening, hem te helpen bij het verzamelen en verwerken van informatie die hem helpt datgene te doen waarvan hij absoluut niet weet hoe hij het moet doen en te doen wat hij al beheerst alleen beter; de persoon in contact te brengen met bronnen die hem ondersteunen die hij nodig heeft om nieuwe mogelijkheden aan te boren. (Cohen c.s., 1985; 1986; 1990; 1992).
Doelvaardig:
Wanneer een cliënt in staat is te bedenken wat hij wil voor wat betreft woonomgeving, werken, vrije tijd, netwerk en hulp dan beschouwt men hem als doelvaardig. Samen met zijn casemanager werkt hij zijn keuzes uit in stappenplannen en tijdsplanningen. Wanneer een cliënt daarentegen niet doelvaardig is, dan zal zijn casemanager proberen een vertrouwensrelatie op te bouwen met hem of haar. Langzaam probeert hij er achter te komen waar de behoeften van de cliënt liggen. Vervolgens wordt een rehabilitatiediagnose gesteld. Deze rehabilitatiediagnose behelst de beperkingen die de cliënt hinderen bij het bereiken van zijn doel. Hiertoe worden ook de mate en beperkingen van de toereikendheid van de hulpbronnen in zijn omgeving geïnventariseerd. Deze rehabilitatiediagnose geldt als uitgangspunt voor het rehabilitatieplan waarin de omgeving van de cliënt wordt vastgelegd naast een tijdspad en te ondernemen stappen om aan zijn behoeften tegemoet te komen.

Enkele persoonlijke ervaringen als trainer:

Ongeveer drie jaar geleden zijn wij (een negental psychiatrisch verpleegkundigen, 2 psychologen, 1 psychiater) en 3 groepen cliënten begonnen met de invoering van een Liberman-module. " Omgaan met psychotische symptomen" . Wij hadden hier alle redenen toe. De setting betreft een klinische setting, waar psychiatrische cliënten, door middel van woon-begeleiding zich voorbereiden op een grotere vorm van zelfstandigheid zoals wonen binnen een RIBW setting, BZW, of zelfstandig wonen. Het grootste aantal van de cliënten die in deze setting behandeld worden heeft een of meer ingrijpende psychoses doorgemaakt. Bij velen is er sprake van ernstige restverschijnselen zoals: hallucinaties, wanen, terugtrekgedrag, initiatief-, energie- geheugen-, en concentratieverlies. Allen gebruiken antipsychotica en ervaren forse bijverschijnselen.
Ondanks de grootte van de groep en de ernst van de problematiek of misschien juist wel door de ernst van de problematiek, gaat in de regel weinig behandel-aandacht en energie naar deze groep. Behandelaars en verpleegkundigen kunnen/konden weinig resultaat boeken naar deze, niet aandacht vragende, zich juist terugtrekkende cliënten, waarmee het moeilijk is een dialoog te voeren.
De Libermanmodule omgaan met psychotische symptomen en omgaan met antipsychotische medicatie, leek ons een uitkomst en mogelijkheden te bieden, deze voor ons moeilijke doelgroep beter van dienst te kunnen zijn.
Een goede raad: Maak niet dezelfde fouten als wij
Eigenwijs als we zijn maar ook vanwege een combinatie van middelengebrek en Hollandse zuinigheid, volgde alleen de psychiater de opleiding die bij de module: omgaan met psychotische stoornissen hoorde. We namen niet echt de tijd ons te laten trainen door degene die de training wel had ondergaan maar begonnen na wat leeswerk met drie groepen die allen 1 keer per week bij elkaar komen. Al doende leert men, dachten wij. Liberman verkondigt immers niets nieuws. Hij heeft alleen alles nog eens systematisch bij elkaar gezet. Inmiddels zijn we er achter dat de voorbereiding van de trainers intensiever moet en hebben alle trainers een dergelijk training te laten ondergaan.
Libermantraining blijkt geschikt voor cliënten die een psychose hebben ondergaan
De afgelopen drie jaar overziend zijn de Libermangroepen:(Omgaan met psychotische symptomen, omgaan met antipsychotische medicatie en omgaan met vrije tijd), een succes gebleken. Aan nagenoeg alle cliënten kon de leerstof aangeboden en bleken er duidelijke leerresultaten. cliënten werden door de manier en de aard van training vaardiger in overleg zoals zaken als medicatie-inname en hoe stress en een nieuwe psychose te voorkomen.
Voldoende trainers leidt tot continuïteit:
De organisatie van goed lopende Libermangroepen bleek afhankelijk van het aantal trainers per groep. In de klinische setting bleken vier minimaal drie trainers per groep een goede garantie voor een wekelijkse training die bijna alle weken van het jaar zonder onderbreking doorliep. Een trainingsgroep moest voortijdig gestaakt worden daar de twee trainers niet in staat bleken de groep continu te draaien. Inmiddels is betreffende groep weer opgestart.
Waaraan moet een trainer voldoen?
Libermantraining kan uitgevoerd worden door verpleegkundigen, behandelaren, vormingswerkers mits zij een opleiding tot Libermantrainerhebben gevolgd. Trainers moeten naast didactische en therapeutische vaardigheden ook beschikken over organisatorische vaardigheden. Het een plaatsgeven van deze vorm van therapie in een organisatie, is minstens even belangrijk als een stabiele doorgang van alle therapieen. Dit laatste is vooral belangrijk wanneer directie en management nog onvoldoende voorwaarden scheppen voor een dergelijke training.
Hoe staat het met de kwaliteit van Libermantraining?
De liberman module is een gedegen stuk vakwerk van iemand die veel weet van de problematiek waar psychiatrische cliënten mee worstelen. Aan alles lijkt gedacht. Eindelijk is er een doorwrocht leerplan om de kennis die er over dit onderwerp degelijk aan cliënten over te brengen. De trainer en de deelnemers worden als het ware bij de hand genomen. In zekere zin heeft deze werkwijze tot nu toe binnen de psychiatrie ontbroken. cliënten worden in systematisch contact gebracht met ervaringskennis die in de loop der jaren over symptomatologie en waarschuwingsignalen is opgedaan. Tijdens de cursus moeten cliënten actief meedenken over hun problematiek door middel van videovoorbeelden, vraag en antwoordsessies en rollenspel. Achteruit leunen is er niet bij. Voortdurend wordt ook een appèl op de deelnemers gedaan hun probleem te zien als oplosbaar. Het optreden van waarschuwingsignalen, wordt niet alleen in verband gebracht met ziekte maar ook met dagelijkse stress, die aangepakt kan worden. Hiervoor worden probleem- oplossings-strategieën aangereikt en worden zij aangemoedigd zelf een helper te vinden die hun probleem met hen kan delen.
Helpt de Helper?
De "helper"is niet een professionele hulpverlener zoals verpleegkundige, psychiater of psycholoog. Liberman schakelt hierbij familieleden van de cliënt in. Bijvoorbeeld vader of moeder, broer etc. Een aantal cliënten uit onze groep had problemen familieleden in te schakelen. De reden hiervoor was dat zij hun familieleden niet wilden belasten met hun ziekte. Voor deze cliënten werden vrijwilligers gezocht. Ondanks dat cliënten ook naar deze vrijwilligers een zeker schroom uitten over hun problematiek te praten, bleek toch een zeer positief effect.
Cliënten worden door de vrijwilligers niet alleen gezien alleen als cliënten gezien maar als individuen die actief aan het voorkomen en oplossen van hun problemen werken. Het gevolg hiervan is dat een belangrijk deel van het isolement gevormd door schaamte, werd doorbroken.
Libermantraining geeft meer grip:
Door de concreetheid van de werkwijze, wordt de problematiek waar de cliënten mee geconfronteerd worden, tastbaarder en minder abstract. Zij krijgen als het ware woorden hun probleem aan anderen maar ook aan zichzelf te omschrijven.
Door de helper houdt een behandelaar meer rekening met de wensen van zijn cliënt :
Met name het probleem blijvende inname van medicatie, wordt doordat er ook buiten de professionele hulpverlener, over gepraat mag worden, een minder taboe onderwerp. cliënten krijgen bijvoorbeeld steun van hun helper in hun streven naar zo weinig mogelijk medicatie. De professionele hulpverlener ziet zich hierdoor geplaatst tegenover een sterker front en is hierdoor geneigd zich soepeler op te stellen. De cliënt kan meer de meningen toetsen, raakt beter geinformeerd, hetgeen er toe kan leiden dat zijn neiging de medicatie af te bouwen, juist afneemt. Het streven naar een adequatere medicatie kan hierdoor juist toenemen.
Hoe belangrijk is de helper wanneer het mis gaat met de client?
Onze ervaringen zijn hier gemengd positief over. Positief is de konstatering dat de helper, wanneer het mis dreigde tegaan vrijwel als eerste door de cliënt in vertrouwen werd genomen.
Bij heropnames bleven helper en cliënt contact met elkaar houden.
In een geval bleek de helper de enige te zijn met wie een cliënt nog contact wilde toen zij psychotisch werd. Via de helper werd de hulpverlening steeds geïnformeerd over het afglijden. Pogingen deze cliënten te motiveren tot contact zoeken met de hulpverlening stuitten echter op heftig verzet.
Doordat de helper de behandelaar echter voorzag van een continue stroom van informatie over de toestand van cliënte, werd duidelijk dat er steeds meer sprake was van maatschappelijke teloorgang. Hoewel met veel moeite werd uiteindelijk een rechterlijke machtiging verkregen en werd cliënte gedwongen opgenomen. Tot zover de positieve ervaringen met de Libermanmodule. Enkele kritische noten moeten echter ook gezongen worden.

Enkele punten van kritiek:
De methode is in zijn concreetheid naïef te noemen. Liberman, houdt onvoldoende rekening met de algemeen gedeelde ervaring, dat kennis en vaardigheden die in een cursus worden opgedaan, voor chronisch psychiatrische cliënten moeilijk toepasbaar zijn in situaties buiten de cursusgroep en in de regel niet lang plegen te beklijven. De training houdt tevens onvoldoende rekening met de emotionele weerstand die bij cliënten leeft hun problemen met belangrijke anderen te delen. Deze weerstand heeft enerzijds te maken met het feitelijk niet kunnen of willen accepteren dat de kans op een hernieuwde psychose voortdurend aanwezig is en anderzijds wil men de vrienden, familie of helpers niet belasten met hun persoonlijke problematiek. Deze schroom wordt nog verder gevoed door de omgeving, die na jarenlang geconfronteerd te zijn, met ernstige problematiek, ook wel eens over wat anders wil praten en dit op allerlei manieren aan de cliënt duidelijk maakt.
Een ander nadeel van de training is de argeloze onbevangenheid waarmee de cliënten beleerd worden. Weliswaar probeert men de cliënten zonder omwegen en met open vizier duidelijk te maken wat de waarschuwingssignalen van een naderende psychose kunnen zijn maar tegelijkertijd worden cliënten geconfronteerd met een pedante drammerige trainingsmethode, die de wijsheid in pacht meent te hebben maar waarvan het nut nog bewezen moet worden.
De doelgroep van de Libermanmodules is te breed geformuleerd. M.a.w. de beperkingen zijn nog niet duidelijk omschreven. Libermantraining is in zekere zin ook bedreigend. Liberman noemt dit probleem niet in de overigens vrij uitgebreide handleiding voor de trainer.Een aantal cliënten, waarmee ik werkte, ervaarde tijdens vraag en antwoordsessies, waarin ze zagen dat anderen worstelden met de materie, flashbacks, herbelevingen en angstgevoelens dat ze zouden terugvallen. Ook een rollenspel waarin een cliënte aan een helper moest raadplegen over ervaren waarschuwingssignalen werd als moeilijk ervaren omdat betreffende cliënt alleen door het naspelen vreesde terug te vallen. Dit probleem werd ons duidelijk doordat wij te maken hadden met een verbaal sterke groep, die deze overigens heel voor de hand liggende angsten onder woorden wisten te brengen. Niet alle cliënten echter, zijn in staat tot het onder woorden brengen van deze sterke angsten die ze ervaren tijdens het werken met Liberman modules.

Anderhalf jaar na de Libermantraining:
Van een Libermangroep van 8 cliënten zijn inmiddels 5 cliënten met ontslag naar huis. Het contact met de helper wordt vanuit de kliniek begeleid. Dit om te voorkomen dat dit contact in de overgang naar een ambulante behandelsituatie verloren gaat.
Op een na hebben alle cliënten uit deze Libermangroep een helper gevonden. 3 van de 7 helpers zijn vrijwilligers die werden geworven via een advertentie in een locaal blad. De anderen zijn moeders en schoonmoeders. Opvallend is dat alle helpers vrouw zijn.
Opvallend is dat de cliënt waarvoor geen helper gevonden werd na zijn onslag na enkele keren plotseling wegbleef uit de Libermantraining en vrij snel daarna alle contact met de ambulante hulpverlening verbrak, geen medicatie meer nam, en hierna psychotisch werd. Aleen de ouders hadden nog contact. Dit gebeuren werd bij de Libermantrainers pas bekend toen wij bezig waren met het plannen van een terugkomdag voor de helpers en hierbij contact zochten met de ambulante hulpverlening en de ouders van betreffende cliënt.
Om te voorkomen dat hulpverleners te laat op de hoogte zijn van crisissituaties bij cliënten is het belangrijk dat een van ambulante hulpverleners alle contacten van de cliënt met de hulpverlening voortdurend aanstuurt. Deze ambulante behandelaar moet op de hoogte zijn van wanneer en waar de cliënt een Libermantraining heeft gevolgd en welke waarschuwingssignalen belangrijk zijn voor de individuele cliënt.
Ideaal zou zijn wanneer er in de overgangsperiode van klinisch naar ambulant, een aantal maanden een regelmatig contact is tussen ambulante hulverlener, klinische hulpverlener libermantrainer en cliënt. Niet alle cliënten zijn in staat hier medewerking aan te verlenen, hetgeen weer een extra inspanning van de hulpverlener vraagt, het contact in stand te houden. Gezien caseload van veel behandelaren is dit momenteel een onbereikbaar ideaal.
Een ander manco van de Libermantraining is de begeleiding van de helpers. Tijdens de cursus is er slechts sprake van slechts enkele initiële gesprekken. Tijdens de individuele begeleiding na het ontslag bleek dat er bij helpers een grote door ons onderschatte behoefte bestond aan meer kennis over het ziektebeeld en hoe hier mee om te gaan. Deze behoefte deed zich vooral gevoelen bij helpers die geworven waren via de krant.

Bij moeders en vaders die als helper optraden, was veeleer het probleem een te grote persoonlijke en emotionele betrokkenheid. Het is nu eenmaal niet eenvoudig je volwassen kind achter de broek te zitten bij het innemen van medicatie of er op te wijzen dat er mogelijk een psychose dreigt aan komen. Niet alleen cliënten worstelen met de acceptatie van hun ziekte maar ook de ouders. Tevens kan tussen ouders en kinderen het probleem van een te hoge EE(ofwel Expressed Emotion) spelen. Hiermee worden de onderlinge eisen en verwachtingen bedoeld. Het is beken dat cliënten die eenpsychose hebben ondergaan niet goed opgewassen zijn tegen de geuitte eisen en verwachtingen van hun dierbaren. Toch is de systematische werkwijze van Liberman een vooruitgang in de behandeling van chronisch psychiatrische cliënten. Persoonlijk heb ik als psycholoog de ervaring dat cliënten vaak nauwelijks hun probleem kunnen omschrijven en dat er te lang te weinig op een systematische manier geprobeerd werd, met name cliënten met een psychose uit te leggen hoe ze met hun ziekte moeten omgaan. Je vraagt je af waarom het zo lang geduurd heeft dat iemand deze kennis gebundeld heeft. Genoeg echter de Liberman module is laten we de libermanmodules gebruiken en op zijn merites blijvenbeoordelen en zonodig aanpassen.

© Frank Strijthagen 2002

Naar voorpagina, leesinterface, Colofon,Disclaimer, Uw email, Gastenboek